Dział Historii

Dział Historii gromadzi głównie zabytki dotyczące przeszłości Chełma i ziemi chełmskiej od średniowiecza do XX wieku. Posiada łącznie około 4000 muzealiów. Są to w większości archiwalia, rękopisy, starodruki, dokumenty życia codziennego, fotografie i militaria.
Cennymi zabytkami są dawne dokumenty sporządzone w języku polskim, łacińskim, ruskim, z podpisami królów Polski, m.in.: Stefana Batorego, Jana Kazimierza, Zygmunta III, Augusta II, Stanisława Augusta i ministra wojny księcia Józefa Poniatowskiego.

W grupie najstarszych i najcenniejszych dokumentów znajdujemy: Nadanie legacji do Turcji dla podkomorzego przemyskiego Kiliana Drohojowskiego i kasztelana lwowskiego Stanisława Herburta, z 1581 roku, napisane w języku polskim, na papierze czerpanym ze znakiem wodnym papierni Zamoyskich, herbem Jelita, z podpisem króla Stefana Batorego oraz pieczęcią królewską. Mówi się w nim o tym, że finanse na te urzędy będą pokryte z żup królewskich w Wieliczce. Ciekawym dokumentem jest Potwierdzenie przez króla zapisu dwóch posesji we Włodzimierzu przez zmarłego Piotra Zahorowskiego, marszałka wołyńskiego na rzecz szpitala we Włodzimierzu, pismo w języku ruskim, z podpisem króla Zygmunta III z pieczęcią królewską, datowane na sejmie w Warszawie 22 października 1611 roku. Unikatowym zabytkiem jest List króla Jana Kazimierza, poświadczający przejęcie w depozyt obrazu Matki Boskiej Chełmskiej z katedry unickiej w Chełmie, datowany na 10 maja 1651 roku z podpisami: króla Jana Kazimierza i sekretarza królewskiego Alberta Kadzidłowskiego, opatrzony wielką pieczęcią koronną. Dokument został zakupiony do zbiorów w grudniu 2009 roku z inicjatywy Pani Agaty Fisz, Prezydenta Miasta Chełm, dzięki finansowemu wsparciu instytucji oraz mieszkańców Chełma.
Interesujący zbiór stanowią różne dokumenty dotyczące rodu Poletyłów herbu Trzywdar, a wśród nich: list Stanisława Augusta do kasztelana chełmskiego z 19 lutego 1790 roku, w którym król dziękuje za informacje dotyczące sejmiku chełmskiego, przyjmuje do wiadomości zawiadomienie o złym stanie zdrowia i usprawiedliwia nieobecność kasztelana na obradach sejmowych. Adresatem listu był Wojciech Poletyło, kasztelan ziemi chełmskiej, od 1790 roku właściciel majątku w Wojsławicach. Po jego śmierci w 1806 roku dobra wojsławickie pozostawały w posiadaniu tego rodu do 1923 roku. Poletyłowie powiększali majątek skupując sąsiednie wsie i rozwijając gospodarkę rolną. W pierwszej połowie XIX wieku Alojzy Poletyło, senator Królestwa Kongresowego, rozbudował dwór oraz zbudował browar, gorzelnię, octownię, fabrykę sukna i fabrykę narzędzi rolniczych. We wsi Huta funkcjonowały: huta szkła i piec wapienniczy. W zbiorach muzealnych są także dwa rękopisy: Pismo z podpisem księcia Józefa Poniatowskiego ministra wojny o udzieleniu trzymiesięcznego urlopu dla kapitana adiutanta Sztabu Generalnego Jana Poletyło z 4 sierpnia 1810 roku, a także Dyplom nadania doktoratu prawa dla hrabiego Franciszka Poletyło z 1883 roku oraz Mapa ogólna dóbr Wojsławic z 1845 roku. Zbiór pamiątek po tym znamienitym rodzie uzupełniają fotografie z końca XIX i pocz. XX wieku, przedstawiające członków rodziny, m.in. Leopolda Poletyło oraz widoki dworu w Wojsławicach, a także teka z rysunkami nieznanego autora (w inwentarzu Działu Sztuki Ziemi Chełmskiej) zawierająca portrety rodziny i osób, które były z nią związane, w tym: Alojzego Poletyło, Leopolda Poletyło, Pelagii Poletyło, Witolda Poletyło, Władysławy Poletyłówny, Teresy Potockiej, Alojzy z Poletyłów Wojciechowskiej, Tytusa Wojciechowskiego, Józefa Wojciechowskiego, Wincentego Wolskiego, majorowej Wolskiej.
Unikatowymi zabytkami są rękopisy: Lustracja starostwa chełmskiego z 1789 roku, której odpis sporządzony w 1796 roku przepisano na papierze ze znakiem wodnym w 1825 roku, a także Inwentarz fundi instructi kościoła parafii rzymsko-katolickiej w Chełmie z 1883 roku oraz Protokół dochodów i wydatków probostwa k. pijarów w Chełmie z 2 kwietnia 1818 roku.

W zbiorach Działu znajdują się cenne starodruki. Na szczególną uwagę zasługuje – egzemplarz pochodzący z dawnej Biblioteki Klasztoru Bazylianów – dzieło biskupa unickiego Jakuba Suszy pt. Phoenix tertiato redivivus (…), po raz trzeci wydane w Drukarni Akademii Zamoyskich w 1684 roku w Zamościu, dedykowane Janowi III Sobieskiemu. Bp Susza bardzo barwnie opisał w nim Chełm oraz ziemię chełmską. Zamieścił tam również szczegółowy opis ikony Matki Bożej Chełmskiej oraz przedstawił 693 cuda od XIII do XVII wieku, których większość odnosiła się do lat 1616 -1685. Kolejnym równie cennym i ważnym dokumentem epoki baroku, ukazującym Chełm z czasów unii oraz przedrozbiorowych jest Koronacja Cudownego Obrazu Nayświętszej Maryi Panny w Chełmskiej Katedrze (…) 1765”, księga wydana staraniem biskupa unickiego Maksymiliana Ryłło, drukowana w Berdyczowie w 1780 roku. Składa się ona z trzech części, w pierwszej zawiera przedruk działa Jakuba Suszy Phoenix tertiato redivivus, a w drugiej – opisy dekoracji wnętrza katedry unickiej i jej fasady, bram triumfalnych, ceremoniału koronacji, w trzeciej – teksty przemówień kaznodziejów duchownych i osób świeckich. Ilustrowana jest miedziorytami Teodora Rakowieckiego, ukazującymi fasadę katedry unickiej, dekorację frontonu katedry, fajerwerki i trzy bramy triumfalne. W egzemplarzu tym brakuje ryciny Civitas Chełmensis in Russia z panoramą Chełma i uroczystą procesją.
Większość zasobów dokumentów zgromadzonych przez Dział Historii stanowią pamiątki, głównie z XX wieku. Do najcenniejszych należy tu duży zbiór chełmskich ogłoszeń okupacyjnych z lat 1939 – 1944. Są to – wydane w formie plakatów – obwieszczenia i rozporządzenia lokalnych cywilnych, wojskowych i policyjnych władz i instytucji niemieckich oraz działających oficjalnie za pozwoleniem władz okupacyjnych instytucji polskich. Drukowane były w drukarni „Zwierciadło” i skierowane do wszystkich mieszkańców Chełma różnych narodowości. W zbiorach znajduje się ponad 160 takich ogłoszeń. W 2009 roku powiększono zbiór poprzez zakup 24 ogłoszeń w bardzo dobrym stanie zachowania, co jest istotne z uwagi na fakt, że były one drukowane zazwyczaj na papierze złej jakości oraz przeznaczone do umieszczenia na zewnątrz (na tablicach, słupach ogłoszeniowych, ścianach budynków) i najczęściej ulegały zniszczeniu.

Gromadzone są tutaj także fotografie i pocztówki dokumentujące historyczne etapy rozwoju przestrzennego miasta, zabytki architektury, a także różnorodność kulturową. W tym zespole muzealiów najliczniej reprezentowane są zdjęcia z okresu międzywojennego z różnych zakładów fotograficznych, a wśród nich: fotografie portretowe, zdjęcia rodzinne, widoki miasta. Kolekcja pocztówek chełmskich licząca ponad 500 egzemplarzy obejmuje okres od końca XIX do lat 80. XX wieku. Najstarsze pocztówki pochodzą z wydawnictwa Album goroda Chołma Aleksandra Diediulina z 1876 roku, w którym zamieszczono 16 fotografii miasta, z podpisami w języku rosyjskim. Wśród nich są między innymi takie jak: Rynek, Cerkiew św. Jana Teologa z seminarium duchownym, Ulica Lubelska, Kościół rzymsko-katolicki, Katedralny sobór prawosławny (dawniej grecko-unicki), Cerkiew św. Barbary, Ulica Pocztowa, Wieża w Bieławinie, Kramy na Rynku (tzw. Okrąglak).
Na koniec XIX wieku i początek XX wieku datowane są zdjęcia wykonane w zakładach fotograficznych: V. Sierocińskiej oraz B. Ostrowskiego. W naszych zbiorach znajduje się również najstarsze ujęcie chełmskiego dworca kolejowego, wykonane pod koniec XIX wieku przez znanego fotografa Maksymiliana Fajansa.
Pokaźny zbiór fotografii dotyczy chełmskich jednostek wojskowych: 7 Pułku Piechoty Legionów i 2 Pułku Artylerii Ciężkiej. Zachowały się także zdjęcia ukazujące budowę osiedla Dyrekcji oraz prezentujące życie codzienne, ważne wydarzenia patriotyczne i kulturalne.
W zbiorach historycznych znajdują się listy, dowody osobiste oraz inne dokumenty należące do mieszkańców miasta, jak i regionu, a także prasa z okresu międzywojennego i z czasów II wojny światowej – takie tytuły jak: Rocznik Wołyński, Zwierciadło, Wiadomości Chełmskie, Kronika Nadbużańska, Chołmski Wisti, również druki ulotne: ulotki, obwieszczenia, odezwy, afisze i plakaty.
Przy charakteryzowaniu muzealiów wyróżnić wypada zbiór dokumentów i pamiątek osobistych, związanych z patronem i założycielem Muzeum Ziemi Chełmskiej – Wiktorem Ambroziewiczem, przekazanych w 1969 roku.
Wiktor Grzegorz Ambroziewicz – publicysta, działacz społeczny i niepodległościowy, pedagog, dyrektor Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie, wieloletni kustosz Muzeum. Urodził się 21 IV 1882 roku w rodzinie urzędnika kolejowego w Warszawie. Ukończył gimnazjum w Siedlcach. Należał do Organizacji Młodzieży Narodowej Szkół Średnich, będącej pierwszą w zaborze rosyjskim i austriackim, podstawową, szeroką, nielegalną uczniowską organizacją zewnętrzną. Kolportował nielegalną literaturę do ośrodków wiejskich. W 1901 roku rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Poglądy i postawę Wiktora Ambroziewicza ukształtował Związek Młodzieży Polskiej „ZET”. Jako student brał czynny udział w akcjach dla unitów. Był też członkiem Towarzystwa Oświaty Ludowej. Jako członek Komisji Szkolnej ZET-u w Warszawie uczestniczył w strajku szkolnym w 1901 roku, w walce o język polski na terenach unickich i w wielkim strajku szkolnym 1905 roku. W 1906 i 1907 roku redagował pierwsze czasopismo studenckie w Warszawie „Znicz” (organ nielegalnego ZETu). W latach 1907-1911 studiował we Lwowie na wydziale polonistyki. Jednocześnie prowadził pracę dziennikarską. W 1911 roku osiadł we Włocławku, gdzie redagował „Dziennik Kujawski”. Jeszcze podczas studiów w 1906 roku ożenił się ze Stanisławą Pawliszewską i w 1914 roku urodził mu się syn Jerzy Wojciech. W sierpniu 1914 roku, po wybuchu wojny, został aresztowany przez Niemców i więziony przez prawie trzy lata w więzieniach i obozach jenieckich w Toruniu, Hawelbergu, Celle i Gardelegen, gdzie redagował gazetkę obozową „Gość”. Po powrocie do kraju w 1917 roku otrzymał od władz Związku „ZET” polecenie objęcia dyrekcji Szkoły Filologicznej, późniejszego Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie. Szkołę tę Ambroziewicz zbudował właściwie od podstaw, tworząc nowoczesną placówkę na najwyższym poziomie edukacyjnym i wychowawczym.
Gimnazjum w Chełmie skupiało wokół siebie członków grupy ZET-u, do której należała znaczna część grona pedagogicznego. W chełmskiej placówce aktywnie działała także zakonspirowana Polska Organizacja Wojskowa (POW). Ambroziewicz brał czynny udział w pracach Towarzystwa Straż Kresowa, powołanego przez Zetowców na początku 1918 roku, w celu obrony ziem na kresach wschodnich. Bezpośrednią przyczyną utworzenia tego stowarzyszenia był traktat brzeski przewidujący włączenie ziemi chełmskiej i Podlasia do kontrolowanej przez Niemców Ukrainy. Został członkiem Rady Naczelnej Straży Kresowej. Objął też redakcję pisma „Głos Ziemi Chełmskiej” – organu prasowego Straży Kresowej. Czynnie włączył się w działalność narodowościową. Już w październiku 1917 roku przygotował obchody 100. rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. Organizował poprzez Straż Kresową wielką demonstrację patriotyczną przeciwko postanowieniom traktatu brzeskiego z 9 lutego 1918 r. Wraz ze swoją szkołą 3 maja 1918 r. uczestniczył w wielkiej manifestacji na błoniach. Podobnie w pierwszych dniach listopada 1918 r. Już w październiku tego roku przywiózł z Lublina rozkazy tajnego rządu w sprawie rozbrojenia okupantów oraz nominację dla siebie i rotmistrza Gustawa Orlicz-Dreszera na komendanta wojskowego. Rozbrajanie garnizonu austriackiego, w którym to Ambroziewicz wraz z uczniami brał czynny udział, nastąpiło 2 listopada. W wyniku udanej akcji Chełm stał się miastem wolnym. Władzę w mieście z rąk okupantów austriackich przejął Orlicz-Dreszer – jako komendant wojskowy Okręgu chełmskiego, Felicjan Lechnicki został cywilnym komisarzem powiatu chełmskiego, a Wiktor Ambroziewicz – cywilnym komisarzem miasta, stając się nieformalnym burmistrzem Chełma. Na tym stanowisku zajął się odbudową władz samorządowych. Niestety po dwóch miesiącach, nie mogąc pogodzić stanowisk dyrektora gimnazjum i komisarza cywilnego, w styczniu 1919 roku złożył rezygnację z pracy we władzach samorządu.
W tym samym roku dyrektor Ambroziewicz wystąpił z inicjatywą utworzenia muzeum. Z upoważnienia S. Borowskiego komisarza rządu na powiat chełmski pismem z 21 stycznia 1919 roku szkoła przejęła od magistratu resztki zbiorów z Cerkiewno – Archeologicznego Muzeum, powołanego przez zaborców w 1882 roku.. Delegat Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (WRiOP), Teofil Wiśniewski 6 lutego 1919 roku przejrzał zbiory, i w obecności komisarza rządu spisano protokół. Spośród zebranych przedmiotów 164 zakwalifikowano jako eksponaty muzealne posiadające wartość zabytkową. Muzeum Ziemi Chełmskiej stało się integralną częścią gimnazjum po zatwierdzeniu 1 maja1920 r. tymczasowego regulaminu wewnętrznego szkoły przez Ministra WRiOP.
Wiktor Ambroziewicz uczestniczył w wielu akcjach społecznych i w pracach lokalnego samorządu oraz Towarzystwa Budowy Szkół Powszechnych. Kolejny zryw patriotyczny czekał dyrektora i jego szkołę w 1920 roku, wobec zbliżającej się do Chełma ofensywy wojsk bolszewickich. Do wojska zgłosili się na ochotnika nauczyciele i uczniowie. Dyrektor trafił do Baterii Górskiej. Po zakończeniu działań wojennych życie w szkole powróciło do normalności.
Chełm opuścił w 1930 roku. Przeniesiony został do Warszawy, gdzie w latach 1930-1936 był dyrektorem gimnazjum im. Stefana Batorego, elitarnej szkoły stojącej na najwyższym poziomie. W 1936 r. został kuratorem Warszawskiego Okręgu Szkolnego. Powołano go na przewodniczącego Komisji Edukacji Światowego Związku Polaków z Zagranicy.

W czasie II wojny światowej znalazł się początkowo w Wilnie, gdzie organizował polską szkołę, a w 1941 r. powrócił do Warszawy i objął kierownictwo Wydziału Szkolnego Polskiego Związku Zachodniego w konspiracji oraz jego wiceprezesurę. Jednocześnie prowadził tajne nauczanie. Podczas Powstania Warszawskiego był w Wojskowej Służbie Ochrony Powstania, w kompanii „Astronoma”.
Po wojnie zorganizował Państwowy Instytut Robót Ręcznych w Bielsku Białej. Wiktor Ambroziewicz przeszedł na emeryturę w 1950 roku i pracował jeszcze na pół etatu w spółdzielni „Społem” w Warszawie.
Wydał szereg prac z zakresu pedagogiki, m.in. Dobre dziecko nie zapomni o matce, Władysław Przanowski i jego dzieło. Zmarł w Warszawie 23 listopada 1968 roku w wieku 86 lat. Został pochowany na Powązkach. Jego pamiętnik Moja przygoda pedagogiczna. O szkole polskiej nieco inaczej przygotowany do druku przez Tadeusza W. Nowackiego, został opublikowany w 2000 roku.
Ambroziewicz postanowił przekazać do Chełma pokaźny zbiór pamiątek, dokumentów, fotografii, rzeczy osobistych i innych przedmiotów. Zachowała się korespondencja z 1968 roku między kierownikiem muzeum a darczyńcą, dotycząca przekazania pamiątek. Zbiór dostarczono w 1969 roku, już po jego śmierci. Przekazane zostały: protokoły zebrań, notatki, ulotki, gazety, dokumenty dotyczące ważnych wydarzeń historycznych: uroczystości 100. rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki, protestu brzeskiego. Szczególnie cenny jest unikatowy plakat „Nie damy Ziemi”, towarzyszący uroczystościom 3-majowym 1919 roku; listy, notatki, fotografie oraz wydawnictwa m.in. Jednodniówka redakcji uczniowskiej (1918 – 28), album karykatur nauczycieli i młodzieży rysowany przez Masłowskiego i Głowackiego; dokumenty w służbie państwowej: z okresów sprawowania funkcji dyrektora w Chełmie i w Warszawie oraz pracy w Państwowym Instytucie Robót Ręcznych w Bielsku Białej, dyplomy, odznaczenia, korespondencja, albumy, rzeczy osobiste, meble i pamiątki biurowe.
Odrębną grupę zabytków stanowią militaria polskie i obce, przeważnie z XX wieku. Do najstarszych należą między innymi: groty włóczni średniowiecznych z X-XII wieku oraz XII – XIV wieku, fragment miecza – tasaka średniowiecznego, rzadki przykład broni siecznej tego typu z XV wieku, miecz średniowieczny bez jelca z XIV wieku, miecz dwuręczny tzw. lancknechtów z XVI wieku, miecz trójgraniasty – koncerz z rękojeścią typu mieczowego z XVI wieku i kolczuga z XVII wieku. Ze zbiorów Potockich w Bończy prawdopodobnie pochodzi napierśnik typu zachodnioeuropejskiego z ornamentem z połowy XVI wieku, natomiast najprawdopodobniej ze zbiorów Poletyłów w Wojsławicach pochodzą: naplecznik zbroi z połowy XVI w. oraz pancerz ze szturmakiem z XVII wieku.
Do zbiorów muzealnych trafiły także sztandary. Zbiór liczy ponad 20 sztuk, głównie z okresu II RP i PRL. Do cenniejszych zaliczyć można: Sztandar Związku Legionistów Polskich Oddział w Chełmie z 1930 roku, Sztandar Związku Inwalidów Wojennych RP Koło w Chełmie z 1930 roku oraz Sztandar Związku Zawodowego Dozorców Domowych i Służby Domowej w Chełmie z 1935 roku.
Zbiory działu systematycznie powiększają się poprzez zakupy, przekazy i darowizny. W 2010 roku udało się nabyć kolekcję pocztówek i cennych fotografii Chełma z lat 1915 – 1930, a także chełmskich ogłoszeń okupacyjnych. Na pewno najważniejszym wydarzeniem w 2009 roku było pozyskanie do zbiorów chełmskiego muzeum dokumentu z podpisem Jana Kazimierza z 1651 roku.