Dział Etnografii

Zbiory etnograficzne zgromadzone w muzeum liczą ponad 1200 obiektów. Można podzielić je na dwie grupy:
• zabytki tradycyjnej kultury ludowej,
• wytwory współczesnej sztuki i rękodzieła ludowego.

Do pierwszej, liczebnie największej grupy należą obiekty obrazujące kulturę materialną regionu chełmskiego, gdzie w gospodarce rolniczo-hodowlanej używano jeszcze do niedawna narzędzi i sprzętów wykształconych pod względem formy w czasach feudalnych. Są to zestawy narzędzi sprzężajnych, używanych do uprawy polowej: radła, płużki, pługi, brony (laskowe i beleczkowe), narzędzia do sprzętu uprawianych roślin: sierpy, kosy, do młócenia – cepy. Znajdują się tu także łopaty, motyki, widły samorodne, jak i wykonane przez kowali pracujących na tym terenie, grabie wykonane bez udziału jakichkolwiek elementów z żelaza, a ponadto jarzma do zaprzęgania wołów, końska uprząż, drewniane łopatki do ostrzenia kosy i wykonane z tego samego surowca szufle do wiania (tj. czyszczenia) ziarna, różnego rodzaju pojemniki do przechowywania zboża. Wreszcie – urządzenia do jego domowej obróbki: żarna rotacyjne, w których uzyskiwano grubo mieloną mąkę oraz stępy, służące do otrzymywania kaszy.

W zbiorach zgromadzono stosunkowo niewiele przedmiotów związanych z przetwórstwem produktów mlecznych, pośrednio łączących się z hodowlą zwierząt domowych. Są to m.in. gliniane i klepkowe naczynia do przechowywania mleka, cedzaki, prasa do odciskania serwatki z twarogu, maselnice do ubijania masła.

Dwa rodzaje uli – kłodowy i plecionkowy (ze słomy) dokumentują dawne pszczelarstwo.

Nieco więcej eksponatów reprezentuje rybołówstwo. Na uwagę zasługuje bogaty zbiór narzędzi do łowienia ryb. Są to tzw. ości oraz wiklinowe wiersze o różnych kształtach i rozmiarach. Na szczególną uwagę zasługuje duża, oryginalna łódź-dłubanka, niegdyś, zapewne używana także w czasie połowów.

Samowystarczalny charakter gospodarki w chełmskich wsiach powodował rozwój rękodzielnictwa. Przemysł domowy i rzemiosło dość szeroko reprezentowane są w zbiorach muzeum. Najwięcej eksponatów zgromadzono z dziedziny tkactwa, plecionkarstwa, garncarstwa, w mniejszym stopniu – kowalstwa, bednarstwa, stolarstwa.

Zbiór ceramiki liczący 133 sztuki pochodzi w większości z Pawłowa, jednego z najstarszych ośrodków garncarskich na Lubelszczyźnie (1646). Są to wyroby głównie powstałe w latach 1930-1970, typowe dla tej dziedziny twórczości ludowej, niegdyś niezbędne w gospodarstwie wiejskim. Kolekcję muzealną reprezentują: miski, dzbanki, dwojaki, makutry, formy do pieczenia ciast, doniczki. Oprócz naczyń użytkowych zgromadzono także wyroby określane mianem galanterii ceramicznej, pełniące funkcje zabawek (gwizdki, okaryny) czy dekoracyjną (postacie ludzkie, figury świętych, ptaki, zwierzęta). Są tu prace artystów, których tradycje warsztatowe sięgają kilku pokoleń. Do grona pawłowskich garncarzy „z dziada-pradziada” należą: Franciszek Kurcewicz, Kazimierz Wanarski, Jan Kwiatkowski, Jan Sławiński, Aleksander Filipczuk, Leszek Kiejda.

Dużą grupę przedmiotów związanych z rzemiosłem stanowią wyroby plecionkarskie z wikliny, słomy i korzeni. Są to przede wszystkim kosze różnego kształtu i przeznaczenia, a także miarki na zboże i mąkę.

Z innych obiektów, z zakresu kultury materialnej wymienić należy dość obszerną kolekcję narzędzi do obróbki lnu: kołowrotki, międlice, cierlice, szczotki, grzebienie, pędzle, motowidła i inne.

Kolejną liczną grupę zabytków tworzą elementy wyposażenia tradycyjnego domu chłopskiego, począwszy od ludowych mebli, wśród których zwracają uwagę malowane skrzynie posagowe, kredensy i ławy z drewnianą snycerką, po sprzęty i statki kuchenne związane z przygotowywaniem i spożywaniem żywności.

Zbiory plastyki obrzędowej w całości pochodzą z okresu powojennego. Reprezentowane są tu głównie eksponaty funkcjonujące nadal w kulturze ludowej, takie jak: pisanki, palmy wielkanocne, wycinanki czy pająki. W tej grupie obiektów korzystnie wyróżniają się wycinanki i pisanki Stanisławy Mąki z Rożdżałowa. Są to z pewnością małe dzieła sztuki. Przy pomocy pisaka, wosku i nożyka artystka tworzy na powierzchni skorupki jajka koronkowe sceny pasyjne, symbole Świąt Wielkiej Nocy, tradycyjne wzory regionalne.
Kolekcja sztuki ludowej jest sukcesyjnie poszerzana przez cały okres funkcjonowania muzeum. Obok niewielkiego zbioru dawnej rzeźby sakralnej, zgromadzono dzieła współczesnych rzeźbiarzy ludowych. Zakres ich twórczości obejmuje zarówno tematykę sakralną jak i świecką. Do najciekawszych należą prace: Stanisława i Tadeusza Szulców z Woli Korybutowej, Stanisława Kosiarza z Kumowa Majorackiego, Jana Uścimiaka z Chełma.

Na kolekcję malarstwa składają się obrazy m.in. Stanisława i Adama Koguciuków z Pławanic, Stanisławy Mąki z Rożdżałowa, Nadziei Stefaniak ze Stulna, Heleny Pasternak z Adolfina, które oprócz walorów artystycznych posiadają dużą wartość ikonograficzną. Ilustrują atmosferę dawnej wsi polskiej. Są jedną z form poznania życia codziennego warstwy chłopskiej, tradycyjnych obrzędów, zwyczajów. Jedne ukazują wnętrza izb wiejskich łącznie z ich wyposażeniem: meble, sprzęt gospodarczy, kolorowe ozdoby (pająki, makatki), inne zaś prace sezonowe wykonywane na polach i łąkach, takie jak: sianokosy, żniwa, orkę, itp.
Wśród muzealiów poczesne miejsce zajmują elementy chełmskiego stroju ludowego: haftowane koszule, spódnice, fartuchy, sukmany, chustki i czepki oraz tkaniny ludowe: obrusy, kilimy, chodniki. Znaczna część tych obiektów pochodzi z początków XX wieku. Do ciekawszych zaliczyć należy zbiór spódnic wykonanych z samodziałowych materiałów oraz kolekcję wierzchnich okryć męskich i kobiecych, tzw. sukman, wykonanych z brązowego i białego folowanego sukna, zdobionych charakterystycznym dla naszego regionu czerwono-niebieskim szamerunkiem.

Zbiory działu etnograficznego są nadal sukcesywnie uzupełniane zarówno o eksponaty związane z tradycyjną kulturą wsi jak i o wytwory współcześnie funkcjonujące w społeczności wiejskiej, a nade wszystko o dzieła sztuki ludowej.