…Przy stole wigilijnym
Łamać się opłatkiem,
Chlebem od reszty innym,
Szczerym życzeń datkiem…
Paulina Hołysz, fragment wiersza „Wigilia”
Dział Etnografii Muzeum Ziemi Chełmskiej właśnie opłatkowi – anielskiemu chlebowi miłości – postanowił poświęcić tegoroczną wystawę bożonarodzeniową.
Ekspozycja„Tajemnice wigilijnego opłatka” podejmuje próbę odpowiedzi na szereg pytań związanych z jego tradycyjną symboliką i kontekstem kulturowym, m.in.: skąd pochodzi jego nazwa i zwyczaj dzielenia się opłatkiem w Wigilię?, jak dawniej je pieczono?, czy były one używane do wróżb wigilijnych, a jeżeli tak to do jakich?
Podjęcie tego tematu stało się okazją do przypomnienia dawnej tradycji wykonywania ozdób z opłatków oraz zaprezentowania tych umiejętności w praktyce. Zaproszenie do poprowadzenia pokazu w czasie otwarcia wystawy 5 grudnia i dnia następnego – w „mikołajki” przyjęła Małgorzata Pepłowska, najbardziej znana
w Polsce twórczyni ludowa, zajmująca się tą dziedziną plastyki obrzędowej.
W październiku bieżącego roku, w dowód uznania za kultywowanie tak rzadkiej sztuki, uhonorowana została nagrodą im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej”.
Dawniej ozdoby z opłatków – delikatne, misterne wycinanki, krzyżyki słońca, gwiazdki, kolebeczki dla dzieciątka Jezus, a także przestrzenne kule zwane „światami” lub „wilijkami”- znano i powszechnie wykonywano w wielu regionach Polski, w tym w Lubelskiem. Umieszczano je w mieszkaniach (zawieszano u powały, nad stołem wigilijnym, w pobliżu ołtarzyka domowego czy na podłażniczkach) w okresie świąt bożonarodzeniowych w celach dekoracyjnych, ale i po to by opłatek, chleb boży i święty zsyłał na dom pokój i różnorodne dobrodziejstwa. Inspiracją „światów” była zdaniem etnografa Tadeusza Seweryna sztuka sakralna – rzeźby i malowidła, na których Chrystus trzyma w dłoni kulę z zatkniętym krzyżem (w liturgii zwanej właśnie światem) jako znak panowania i władzy doskonałej, przejęty przez Kościół z kultury rzymskiego cesarstwa. Nawiązując do treści owego chrześcijańskiego symbolu opłatkowe ozdoby w sposób plastyczny wyrażały wiarę w obecność nowo narodzonego Pana i jego władzę.
Wycinanki i „światy” pojawiły się najpierw na dworach szlacheckich, jak same opłatki i obyczaj ich dzielenia, w XIX wieku występowały już i na wsi, w domach chłopskich.
Henryk Sienkiewicz tak opisuje izbę świąteczną w dworku na Żmudzi: …gdy płomień strzelił jaśniej widać było ciemne drewniane ściany ogromnej izby z nadzwyczaj niskim belkowym sufitem. U belek wisiały na niciach różnokolorowe gwiazdki uczynione z opłatków, kręcące się w świetle.
Bohater poematu Słowackiego„Horsztyński” zaś powiada: …czuję drżące listki chleba w moich dłoniach. Jak ja lubiłem niegdyś dzień Bożego Narodzenia! W tym samym pokoju z opłatków kleiłem różnokolorowe słońca, kołyski…
Dziś ozdoby z opłatków są rzadkością, niezwykłym zjawiskiem w polskiej plastyce obrzędowej, tym serdeczniej zapraszam do obejrzenia wystawy w chełmskim muzeum czynnej od 5 grudnia 2013 do 17 stycznia 2014 roku.
Wystawa ze zbiorów: Muzeum Okręgowego oraz Muzeum Diecezjalnego w Siedlcach, Muzeum Lubelskiego w Lublinie, Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, Muzeum Ziemi Chełmskiej im. W. Ambroziewicza w Chełmie, firmy „Opłatki wigilijne, Hostie, Wafle” w Koluszkach, Wytwórni opłatków „Oblatum” w Wolbromie i Klasztoru OO. Franciszkanów w Chełmie.
Sponsor: Nadleśnictwo Chełm
Zapraszamy na warsztaty wykonywania ozdób z opłatka.
Prosimy o wcześniejszą rezerwację pod nr tel. 82 565 47 84.
Organizator: Dział Etnografii
Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie
Scenariusz wystawy i tekst informatora: Małgorzata Podlewska-Bem
Komisarze wystawy: Małgorzata Podlewska-Bem i Bożena Dobosz
Współpraca: Ilona Sawicka, fot. Grzegorz Zabłocki