Wystawa czynna od 17 maja do 20 września 2011 r.
ul. Lubelska 55
Wystawa Lata dwudzieste, lata trzydzieste w Chełmie ma na celu ukazanie przeszłości miasta przez pryzmat zabytków – różnorodnych pamiątek, fotografii, dokumentów, dzieł sztuki i przedmiotów codziennego użytku – zdeponowanych w muzeum jako materialne dowody minionych lat. Uroczyste otwarcie wystawy z udziałem przedstawicieli duchowieństwa: Kościoła rzymskokatolickiego, ks. kanonika Józefa Piłata, Cerkwi prawosławnej, ks mitrata Jana Łukaszuka, a także przewodniczącego Rady Miasta Chełm Zygmunta Gardzińskiego i wiceprezydenta Miasta Stanisława Mościckiego oraz licznie zgromadzonej publiczności odbyło się 17 maja 2011 roku podczas V Nocy Muzeów w Chełmie. Było połączone z recitalem Bożeny Zawiślak-Dolny (mezzosopran), którego program obejmował najpiękniejsze przedwojenne piosenki z repertuaru: Hanki Ordonówny, Zuli Pogorzelskiej, Toli Mankiewiczówny, Wiery Gran, Mieczysława Fogga.
Chełm w dwudziestoleciu międzywojennym był ważnym i żyworozwijającym się ośrodkiem kulturalnym na Lubelszczyźnie. Aby zilustrować ten aspekt chełmskiego życia społecznego wybrano do ekspozycji oryginalne przedmioty, należace do dawnych mieszkańców miasta, które dzisiaj są pamiątkami przeszłości, „relikwiami” życia, które minęło. Sentymentalną podróż w przeszłość, dzięki naszej wyobraźni, ułatwiają prezentowane na wystawie – między innymi – fotografie i obrazy, wykonane przez Zenona Waśniewskiego, mieszkającego i tworzącego w Chełmie w latach 1921-1942 oraz jego rzeczy osobiste, takie jak: aparat fotograficzny, przybory do rysowania i malowania (ołówki, pędzle, szpachle, kaseta na farby), gramofon, albumy z płytami gramofonowymi, etażerka z mieszkania przy ul. Reformackiej, walizka i kufer podróżny. Obok tego eksponowane są także dzieła dwóch absolwentów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie: Władysława Ukleji, artysty malarza, działającego w Chełmie do 1945 roku oraz Witolda Olpińskiego, który mieszkał tutaj od 1926 do 1935 roku, zajmując się malarstwem i ucząc rysunku w Gimnazjum im. S. Czarnieckiego.
Wśród fotografii dokumentujących chełmskie życie społeczno- kulturalne na uwagę zasługują ciekawe widoki fasady gmachu Magistratu przy ulicy Lubelskiej, w którym miały swoją siedzibę władze miasta, ale także kinoteatr dźwiękowy wielokrotnie zmieniający nazwę, jak i właścicieli. Początkowo ten kinoteatr pod nazwą „Wersal” prowadzony był przez Edwarda Łuczkowskiego, od 1932 roku jako „Ton” dzierżawił krótko Willy Kalwary, później Jakub Binsztok, następnie kinoteatrem zwanym „Tęcza” zarządzał Jan Kirchner, a od 1936 roku „Corso” – Jeremiasz Wiśniowiecki, zaś od kwietnia 1939 roku do wybuchu drugiej wojny światowej pod nazwą „Skala”drzierżawiła Janina Ziemba.
Należy przy tym wspomnieć, że drugi tak duży kinoteatr, posiadający widownię dla 600 osób, istniał w Chełmie przy ulicy 1 Maja (Pierackiego), obecnej Mickiewicza, znany jako; „Corso”, od 1930 do początku 1931 r. – „Słońce”, a od 1936 roku – „Apollo”. Krótko działalność prowadziły kina: „Syrena” (do 1922 roku przy ul. Pokrowskiej, którego właścicielami byli Edward Łuczkowski, Bronisław Boguszewski, Eugeniusz Bielecki), „Polonia” (do 1935 roku przy ul. Lubelskiej), „Oaza”(prowadził Bronisław Boguszewski przy ul. Lubelskiej).
O zainteresowaniach mieszkańców miasta repertuarem kina świadczy fotografia przedstawiająca chełmskiego gazeciarza, sprzedającego na ulicy Lubelskiej jakieś gazety w tym czasopismo KINO (tygodnik ilustrowany wydawany w Warszawie, nr19 z maja 1936 roku), przed którym zatrzymali się: kupujący Kazimierz Andrzej Jaworski i Zenon Waśniewski.
Znaczącą rolę w kształtowaniu poziomu życia kulturalnego w Chełmie odgrywały szkoły i grono pedagogiczne. W Seminarium Nauczycielskim Męskim pracował jako polonista K. A. Jaworski, pisarz i założyciel „Kameny”, a rysunków uczył Z. Waśniewski, poeta i mistrz akwareli. Lekcję rysunku w plenerze w parku przed szkołą na ulicy Reformackiej widzimy na jednej z eksponowanych fotografii, na kilku innych przedstawione zostały zajęcia w Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego w pracowni przyrodniczej i sali zbiorów przyrodniczych oraz pracowni rysunku, która wyposażeniem przypomina sale te uczalniach artystycznych. Ale to nie powinno dziwić, gdyż nauczycielami rysunku we wspomnianym gimnazjum byli: Witold Olpiński – absolwent ASP w Krakowie oraz Mieczysław Gańko – absolwent SSP w Warszawie. W Seminarium Nauczycielskim Żeńskim pracowała dr filozofii Jadwiga Młodowska. Takie grono nauczycielskie zapewniało wysoki poziom nauczania. Podkreślić warto, że w szkołach tych działały także amatorskie zespoły teatralne i orkiestry, organizowane były wystawy prac plastycznych.
O istnieniu chełmskich amatorskich grup teatralnych przypominają eksponowane programy i afisze teatralne. Dzięki inicjatywie animatorów życia kulturalnego – Anieli i Władysława Grzymałów, Bronisławy i Juliana Kuszów, Aleksandra Chwedczuka-Łukasińskiego, Jadwigi i Józefa
Papużyńskich, Marii i Bolesława Piotrowskich, Kazimiery Świerkowskiej – Pierackiej oraz wielu innych – prowadziły działalność amatorskie teatry, jak : Sekcja Dramatyczna późniejszy Teatr Ziemi Chełmskiej, Wojskowy Teatr Garnizonowy, Amatorski Zespół Teatralny Związku Zawodowego Kolejarzy, Żydowski Teatr Amatorski. Spektakle najczęściej grano w kinoteatrze „Wersal” („Corso”), mieszczącym się w gmachu Magistratu chełmskiego i w kinoteatrze „Apollo” oraz w budynku „Resursy Obywatelskiej”. Przed chełmską publicznością występowali najwybitniejsi artyści scen polskich i nie tylko, tacy jak: Eugeniusz Bodo, Dora Dobkowska, znakomita primadonna Ada Sari, Hanka Ordonówna, Jan Kiepura, gwiazda polskiej operetki Lucyna Messal, primadonna opery wiedeńskiej Rena Pfeiffer-Lax, primabalerina Teatru Wielkiego w Warszawie Halina Szmolcówna.
Koncertowały lokalne zespoły muzyczne i chóry, międzi innymi:”Kwartet Smyczkowy” i „Zespół Salonowy” pod dyrekcją Aleksandra Wilczyńskiego, orkiestra Pułku Piechoty Legionów pod dyrekcją kpt. Zawitaja, później por. Zygfryda Siebena oraz chór „Lutnia”. Na wystawie znajduje się rysunek Waśniewskiego przedstawiający profesora Wilczyńskiego ze skrzypcami.Rozwój lokalnej prasy dokumentują eksponowane wybrane numery takich gazet, jak: tygodnik „Zwierciadło” niezależne pismo demokratyczne redagowane przez Kazimierza Czernickiego, działacza społecznego, właściciela drukarni, tygodnik regionalny „Kronika Nadbużańska”, „Echo Chełmskie” oraz miesięcznik „Kamena”, pismo literackie redagowane przez Kazimierza Andrzeja Jaworskiego i Zenona Waśniewskiego. Wydawano także prasę w języku jidysz dla społeczności żydowskiej i w języku ukraińskim dla mniejszości ukraińskiej.Istotną część ekspozycji stanowią fotografie ukazujące: architekturę, mieszkańców miasta, ważne wydarzenia historyczne, spotkania towarzyskie, uroczystości rodzinne, rozwój handlu i rzemiosła.O wielokulturowości Chełma przypominają również zabytki architektury sakralnej – udokumentowane na wybranych fotografiach – od wieków istniejąca w panoramie, górująca nad miastem sylweta dawnej katedry unickiej (Bazylika pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny) i wysokiej dzwonnicy, malownicza bryła kościoła rzymskokatolickiego pw. Rozesłania Św. Apostołów, cerkiew prawosławna pw. Św. Jana Teologa i nieistniejące dzisiaj świątynie jak: kościół pw. Świętego Ducha, cerkiew garnizonowa 65 Moskiewskiego Pułku Piechoty Jego Wysokości Mikołaja II, cerkiew Ikony Matki Bożej Włodzimierskiej, kaplica Świętych Cyryla i Metodego, Stara Synagoga.Niepowtarzalny klimat dawnych jarmarków obrazują zreprodukowane archiwalne zdjęcia, na których widnieją charakterystyczne dla przedwojennego miasta postaci Żydów i ich kramy. Również szyldy na sklepach świadczą o działalności rzemieślniczej i handlowej chełmskich Żydów.Dawnych mieszkańców miasta przypominają na wystawie nie tylko fotografie, rysunki i obrazy artystów, ale także spis abonentów sieci telefonicznych na rok 1939 (fotokopia stron z książki telefonicznej ze zbiorów Marka Soleckiego z Kraśnika), oraz wykaz nazwisk zaznaczony na planie działek (kopia z 7 XII 1930 r. ze zbiorów prywatnych) na terenie Folwarku „Starostwo”, a przy obecnej ulicy Hrubieszowskiej (nieopodal dawnego szpitala wojskowego i składnicy sanitarnej).Ze zbioru fotografii dokumentujących wydarzenia historyczne na wystawie znalazły się m.in. takie, które przedstawiają pobyt w Chełmie Marszałka Józefa Piłsudskiego z okazji uroczystości odznaczenia sztandaru I Pułku Szwoleżerów Krzyżem Orderu Virtuti Militari w marcu 1921 roku oraz prezydenta Przeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego uczstniczącego w uroczystości odsłonięcia Pomnika Poległych Żołnierzy 7 pułku piechoty Legionów na terenie koszar we wrześniu 1933 roku. Rozwój przestrzenny miasta, jego rozbudowę ukazują plany i fotografie dotyczące budowy nowoczesnej dzielnicy „Nowe Miasto – Dyrekcja”, które miało być rozmieszczone na skłonie „Górki Katedralnej”, na rzucie stylizowanego orła, harmonijnie wkomponowane w krajobraz, z piętrowymi, krytymi czerwoną dachówką domami. Prace projektowe w ramach Spółdzielni Artystycznej w Warszawie wykonali dwaj architekci: Adam Kuncewicz oraz Adam Paprocki. Niestety projekt nie został w całości zrealizowany. Do września 1939 r. zdążono zrealizować jedynie połowę urbanistycznego założenia.
Organizatorzy wystawy mają świadomość, że historia miasta tego okresu została tutaj szkicowo zarysowana, a wiele wątków może być przedmiotem odrębnych prezentacji. Jeśli zachęcono przy tej okazji zwiedzających do poszerzania wiedzy o przeszłości Chełma, jego zabytkach i mieszkańcach, to osiągnięto cel.
Wystawa Lata dwudzieste, lata trzydzieste w Chełmie została przygotowana przy współpracy Muzeum Ziemi Chełmskiej im. W. Ambroziewicza w Chełmie z Archiwum Państwowym w Lublinie w oparciu o zbiory własne muzeum oraz: Archiwum Państwowego w Lublinie, APL Oddział w Chełmie, Chełmskiej Biblioteki Publicznej im. Marii Pauliny Orsetti w Chełmie, Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie, Muzeum Zamojskiego w Zamościu, Narodowego Archiwum Cyfrowego w Warszawie, Teatru im. Juliusza Osterwy w Lublinie, Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie Delegatury w Chełmie. I Liceum Ogólnokształcącego im. S. Czarnieckiego w Chełmie, Parafii Prawosławnej pw. św. Jana Teologa w Chełmie, Parafii pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Chełmie oraz osób prywatnych: Jadwigi Barczyńskiej, Danuty Boguszewskiej-Chlebowskiej, Bogdana Borysiewicza, Anny Bronickiej, Anny Chachaj, Anny Gac, Marii Głowniak, Ewy Hander, Marianny Hander, Andrzeja Hamerskiego, Janusza Hilgiera, Barbary Iwańskiej, Danuty Jachiewicz, Elżbiety Kautsch, Leszka Kautscha, Teresy Kossowskiej, Krzysztofa Krzywińskiego, Marii Kucharskiej-Andrzejewskiej, Wiesławy Mazurek, Magdaleny Mąki, Stanisławy Michalczuk, Bożeny Nowakowskiej, Krzysztofa Prosta, Władysława Prystupy, Florentyny i Lecha Radwańskich, Jacka Rosiaka, Marka Soleckiego, Moniki Stelmaszczyk, Andrzeja Tyma, Jacka Ukleji, Zofii Wasiuty, Andrzeja Wilkansa. Warto to zobaczyć. Autorzy wystawy zapraszają zwiedzających do 20 września br. do muzeum przy ul. Lubelskiej 55.
Oprac. Krystyna Mart