Dział Przyrody

Dział przyrody obejmuje eksponaty z zakresu: geologii, paleontologii, botaniki i zoologii. Wiele z nich to prawdziwe rzadkości, zasługujące na miano „osobliwości przyrodniczych”. Gromadzone są unikalne w skali krajowej gatunki flory i fauny siedlisk stepowych (kserotermicznych), których pozostałości ocalały w środkowej i południowej części Lubelszczyzny. Z ważnych gatunków, będących pod ochroną, są to rośliny: dziewięćsił popłocholistny (zagrożony wyginięciem, występujący tylko na kilku stanowiskach w Polsce, m.in. na Stawskiej Górze), len złocisty (w rezerwacie Żmudź, miejscu najliczniejszego pojawiania sie tego gatunku w kraju) oraz zawilec wielkokwiatowy. Cennymi okazami, przykładami fauny są: drop, wymarły już w Polsce, będący największym krajowym ptakiem, występującym niegdyś w Dryszczowie koło Białopola, a także zagrożony wyginięciem suseł perełkowany, którego największe stanowisko znajduje się obecnie na terenie lotniska w Świdniku, dokąd trafił przypadkowo i gdzie bardzo dobrze się rozwija. Poza gatunkami stepowymi są w zbiorach muzealnych niektóre bardzo znane gatunki awifauny, na przykład: krukowate – rodzina ptaków najpowszechniejsza zarówno w kraju, jak i na świecie, wśród których jest: gawron, sroka, ale również bardzo rzadki, chroniony – kruk. Część zbiorów stanowią gatunki pochodzące z obszarów bagiennych i torfowisk węglanowych, występujące na Polesiu oraz w okolicach Chełma. Jednym z najciekawszych okazów jest żółw błotny, którego największa populacja znajduje się w rezerwacie Żółwiowe Błota na terenie Sobiborskiego Parku Krajobrazowego, a pojedyncze osobniki można spotkać także m.in. na torfowiskach w okolicy Sawina, oraz w Poleskim Parku Narodowym. Wśród ptaków wodnych na uwagę zasługują: żuraw, bąk, bączek, czapla purpurowa, bocian czarny oraz płaskonos.

Dość dużą różnorodnością siedlisk charakteryzują się lasy Lubelszczyzny wschodniej. Kompleksy leśne występują w okolicach Chełma, Sawina, Czułczyc, Włodawy oraz Strzelec. Najciekawszymi spośród prezentowanych okazów awifauny jest m.in. puchacz, największa sowa Europy o imponującej rozpiętości skrzydeł 170 cm, występująca nielicznie tylko w bezludnych miejscach, o które w Polsce tak trudno. Na Lubelszczyźnie to jedna z większych populacji krajowych, na Pojezierzu Łęczyńsko – Włodawskim szacowana na około 50 par.
Na uwagę zasługują również takie okazy ornitologiczne, jak: bielik (niedawno pozyskany do zbiorów muzeum), orlik krzykliwy, rybołów, a z gatunków powszechnych: myszołów, jastrząb, krogulec, płomykówka, pójdźka. Orlik krzykliwy to jeden z wyjątkowo rzadko spotykanych gatunków ptaków szponiastych, o interesującej biologii, który dogodne warunki bytowania znalazł w Lasach Strzeleckich, gdzie podobno żyje 17- 20 par (ostoja). Do osobliwych ptaków zamieszkujących lasy sosnowe zaliczamy głuszca i cietrzewia. Jednym z najstarszych eksponatów jest niedźwiedź brunatny, który prawdopodobnie został upolowany w chełmskich lasach w 1904 roku. Obecnie jest to gatunek zagrożony wyginięciem, występuje bardzo rzadko i tylko w lasach górskich. Na uwagę zasługują tu również: zbiory zielnikowe, kolekcja owadów i muszli, poroża renifera i bizona.

Zbiory z dziedziny geologii tworzą najstarsze skały. Z okresu prekambryjskiego pochodzą granitoidy, natomiast z ery paleozoicznej charakterystyczne osady węglowe, występujące na terenie Lubelskiego Zagłębia Węglowego. Pokłady węgla kamiennego powstały w procesie karbonizacji ze szczątków roślinnych, które gromadziły się na obszarach podmokłych. Najpospolitszymi roślinami tego okresu były widłaki i skrzypy, dorastające do 18 m wysokości, a także drzewiaste paprocie, dochodzące do 50 m. W zbiorach geologicznych zachowały się skamieniałe odciski lepidodendronów (widłaków) oraz kalamitów (skrzypów).
W erze mezozoicznej na terenie Lubelszczyzny zalegało morze. O bogactwie fauny morskiej świadczą okazy kredowe: ślimaki, jeżowce, belemnity, amonity, łodziki, koralowce, ramienionogi i małże. Z resztek roślinnych, zwierzęcych i mineralnych, opadających na dno, wytworzyły się pokłady kredy piszącej, margli i opoki, które ukształtowały podłoże geologiczne naszego regionu i najbliższej okolicy. Kredowe pozostałości w okolicy Chełma są bardzo dobrze widoczne. W zbiorach są również pochodzące z ery nowożytnej (kenozoicznej) fragmenty skamieniałego drewna, będące śladami puszczy porastającej ówczesną Lubelszczyznę. Kenozoik to okres panowania ssaków, w tym również człowieka. Z tego okresu pochodzą: czaszki zwierząt plejstoceńskich: nosorożca włochatego, niedźwiedzia jaskiniowego, piżmowołu, oraz kości i zęby mamuta włochatego, którego ślady bytowania znaleziono w okolicach Chełma np.: w Bieławinie, czy Okszowie.