Chełm jest jego imię…. Dzieje miasta od X do XX wieku

Wystawa historyczna „Chełm jest jego imię…. Dzieje miasta od X do XX wieku” ukazuje bogatą historii miasta i regionu. Zorganizowana została w 9 salach wystawowych, położonych na dwu kondygnacjach budynku muzeum przy ul. Lubelskiej 57.

Na wystawie przedstawiono najciekawsze wątki z przeszłości naszego miasta od czasów przedmiejskich sięgając do prehistorii aż do przełomu ustrojowego roku 1989.

Chełm w przeszłości jeden z głównych ośrodków osadniczych w rejonie środkowego Bugu, jako gród leżący na pograniczu wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny, podlegał wpływom katolicyzmu i prawosławia, był obiektem rywalizacji między Polską, Rusią, Litwą i Węgrami. Będąc między innymi stolicą Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, samodzielnej ziemi w czasach Polski Jagiellonów, powiatu i guberni w czasach zaborów oraz utworzonego w 1975 r. województwa, przez wieki zamieszkany był przez różnorodną etniczno-religijnie ludność, złożoną z Polaków, Ukraińców, Żydów i przedstawicieli innych narodowości. Losy tej wielobarwnej społeczności, funkcjonującej w obliczu wojen, powstań i wielu innych dramatycznych wydarzeń, odcisnęły piętno na charakterze miasta, widoczne w licznych materialnych śladach oraz wyjątkowym kulturowym klimacie Chełma.

Na ekspozycji w układzie chronologicznym przedstawione zostały najważniejsze wydarzenia z przeszłości Chełma. Na poziomie niższym w przygotowanych modułach – salach pokazana została najstarsza historia miasta.

Moduł pierwszy poświęcony jest prehistorii regionu, zawiera informacje o pierwszych śladach pobytu człowieka w okolicach Chełma oraz osadnictwie w czasach neolitu, epokach brązu i żelaza a także przedstawia historię wieży i osady w Bieławinie.

Moduł drugi ukazuje dzieje regionu i miasta w średniowieczu. Chełm związany początkowo prawdopodobnie z tzw. Grodami Czerwieńskimi, w XIII w. trafił w skład Księstwa Halicko-Włodzimierskiego i dzięki działalności Daniela Romanowicza, stał się jednym z głównych ośrodków terenów nadbużańskich. Obok potężnego założenia rezydencjalno-obronnego, u podnóża Góry Chełmskiej powstała osada, stanowiąca zalążek przyszłego miasta (pokazane zostały m.in. artefakty pozyskane w wyniku najnowszych prac archeologicznych prowadzonych w latach 2015-2018 na terenie zespołu rezydencjonalno-obronnego księcia Daniela Romanowicza na Wysokiej Górce w Chełmie). Późniejsze lata nadwątliły znaczenie grodu, chociaż osada wykazywała trwałość, przyciągając osadników z Rusi i Polski.

Moduł trzeci poświęcony został historii miasta w późnym średniowieczu. Prezentowane są tam wydarzenia z XIV-XV wieku.

W XIV w. Chełm wraz Rusią Halicką został włączony do państwa polskiego. Aktu inkorporacji dokonała w 1387 r. królowa Jadwiga. Wkrótce nastąpiła również lokacja osady. W 1392 r. król Władysław Jagiełło nadał miastu prawo magdeburskie.

Moduł czwarty prezentuje historię regionu w XVI-XVIII w., kiedy ziemia chełmska funkcjonowała w ramach województwa ruskiego. Obok rozbudowanej hierarchii urzędów ziemskich i własnych posłów (uczestniczących aktywnie w tworzeniu demokracji szlacheckiej), Chełm był siedzibą biskupa prawosławnego (po unii brzeskiej z 1596 r. unickiego), a w XV w. na trwałe ukształtowało się biskupstwo łacińskie. Miasto zamieszkiwała również różnorodna społeczność, złożona z Polaków, Rusinów i Żydów. Rozwój regionu został przerwany w XVII w., kiedy liczne wojny pogrążyły miasto w kryzysie. Jego odrodzenie nastąpiło w XVIII w. Powstały wtedy zachowane do dzisiaj, barokowe świątynie (w tym katedra unicka pełniąca rolę sanktuarium, koronowanego w 1765 r. cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej).

Moduł piąty poświęcony jest wydarzeniom z przełomu XVIII i XIX w., gdy Chełm znalazł się pod panowaniem Austrii (na rok przed trzecim rozbiorem został

zniszczony po przegranej bitwie w okresie powstania kościuszkowskiego (8 czerwca 1794 r.) oraz wydarzeniom z czasu powstania kościuszkowskiego na ziemi chełmskiej.

Na poziomie wyższym na parterze w 4 salach zaprezentowana została historia miasta w XIX-XX w.

Moduł szósty został poświęcony sytuacji Chełma w XIX wieku, gdy miasto znajdowało się w  granicach zaboru rosyjskiego. W 1815 r. region w ramach Królestwa Polskiego trafił pod władzę Rosji. Poszczególne plansze ukazują

dzieje miasta i regionu w okresie powstania styczniowego. Ważnym wątkiem jest męczeństwo unitów, przymuszonych do powrotu do prawosławia oraz polityka rusyfikacyjna prowadzona przez Rosję na ziemi chełmskiej, w ramach, której zaborca zdecydował się nawet na powołanie w 1912 r. odrębnej guberni chełmskiej.

Moduł siódmy przedstawia okres okupacji austriackiej i zmianę porządków w 1915 r., Ziemia chełmska została zajęta przez wojska austriackie w okresie I wojny światowej. W mieście nastąpiło ożywienie postaw patriotycznych, rozpoczęły działalność polskie szkoły i organizacje.

Moduł ósmy ukazuje Chełm w czasach II RP. Okres międzywojenny przyniósł stopniowy rozwój miasta. zapoczątkowany wyzwoleniem Chełma przez żołnierzy POW pod dowództwem rtm. Gustawa Orlicz-Dreszera w dniu 2 listopada 1918 r. Dużą szansą były plany budowy w Chełmie siedziby dla radomskiej Okręgowej Dyrekcji Kolei i nowoczesnego osiedla mieszkaniowego (inwestycję porównywalną z budową Gdyni). Nastąpił również wzrost liczby mieszkańców tworzących wielonarodowe społeczeństwo składające się z Polaków, Żydów i Ukraińców. Aktywnie działał samorząd miejski, powstawało wiele szkół powszechnych i średnich. W mieście funkcjonowało kilka drukarni i gazet lokalnych, teatry amatorskie i kinoteatry.

Moduł dziewiąty poświęcony jest dziejom miasta w okresie II wojny światowej, która przyniosła ogromne zniszczenia, eksterminację polskich elit, zagładę ludności żydowskiej miasta. W Chełmie istniały miejsca straceń, w których rozstrzeliwano chełmian: m.in. las Kumowa Dolina, las Borek oraz tzw. Targowica.

W mieście Niemcy utworzyli jeden z największych obozów jenieckich dla żołnierzy Armii Czerwonej Stalag 319. Niektóre źródła podają, że zginęło tam około 90 tyś. jeńców.

W regionie funkcjonowały rozbudowane struktury polskiej konspiracji, które przejawiały wieloraką i znaczącą aktywność. Wraz z zakończeniem wojny Chełm znalazł się pod władzą PKWN.

Moduł dziesiąty ukazuje miasto w czasach PRL do roku 1989 do momentu upadku systemu komunistycznego i rozpoczęcia odbudowy niepodległego i demokratycznego państwa polskiego. Obok działalności konspiracyjnej prowadzonej przez antykomunistyczne podziemie niepodległościowe, zostały pokazane życie codzienne mieszkańców, stopniowy rozwój miasta, m.in. powstanie nowych zakładów przemysłowych i osiedli mieszkaniowych. W 1975 r. w wyniku reformy administracyjnej powołano województwo chełmskie.

Na wystawie prezentowane są: archiwalia, fotografie, militaria, plany miasta, pamiątki historyczne, sztandary, numizmaty z różnych epok, portrety i dzieła sztuki reprezentujące wielokulturowość tych terenów. Pokazane zostały także zabytki archeologiczne pozyskane na terenie miasta i najbliższej okolicy, pochodzące przede wszystkim z badań wykopaliskowych i nadzorów oraz odkryć przypadkowych. Wszystkie eksponaty pochodzą ze zbiorów Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. Powiększenia na planszach graficznych, reprodukcje fotografii, planów i archiwalnych dokumentów zostały wykonane w oparciu o pozyskane podczas kwerend archiwalia, dokumenty, fotografie udostępnione nam przez różne instytucje i osoby prywatne a także ze zbiorów własnych muzeum. Aby ułatwić zwiedzanie turystom z kraju i z zagranicy, teksty na ekspozycji zostały przygotowane w języku polskim i angielskim. W ramach prac przygotowawczych udało się przeprowadzić konserwację kilkunastu zabytków, które pokazane są na wystawie. Wśród najważniejszych, wyjątkowo cennych zakonserwowanych eksponatów jest dokument przyjęcia w depozyt obrazu Matki Boskiej Chełmskiej z katedry unickiej w Chełmie przez króla Jana Kazimierza, z podpisem króla i sekretarza oraz wielką pieczęcią koronną, datowany na 10.05.1651 r., który pozyskano do zbiorów muzeum dzięki ofiarności społeczeństwa miasta Chełm w 2009 r. Konserwacji poddano także równie cenny dla naszej historii zabytek – starodruk z 1782 roku pt. „Koronacya Cudownego Obrazu Nayswietszey Maryi Panny w Chełmskiej Katedrze 1765, Maksymiliana Ryłło -chełmskiego biskupa unickiego oraz fragment zwoju „Tory” pochodzący prawdopodobnie ze spalonej podczas II wojny światowej starej synagogi.

Ekspozycje wzbogacają projekcje specjalnie nakręconych na potrzeby wystawy filmów z ożywioną archiwalną fotografią. Dzięki ożywionym obrazom wykorzystujących współczesne metody filmowej animacji zwiedzający mogą obejrzeć Chełm z II połowy XIX i pierwszych lat XX wieku oraz toczące się w mieście życie.

Ekspozycja zrealizowana została dzięki wsparciu finansowemu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach projektu złożonego w programie operacyjnym „Wspieranie działań muzealnych” ze środków pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.